Συμπεράσματα από το ΙΑ΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο

Ηλίας Τουμασάτος

Η ώρα των συμπερασμάτων ενός Συνεδρίου είναι ίσως η πιο αμήχανη ώρα. Η ώρα που αναλογίζεσαι τι είναι αυτό που μένει μετά από πέντε ημέρες και χιλιάδες λέξεις που εκφωνήθηκαν. Επειδή δεν πιστεύω ότι είμαι κάποιος μεταμοντέρνος homo universalis δεν πρόκειται αυτή τη στιγμή να αξιολογήσω την συμβολή των πάνω από 300 ανακοινώσεων του ΙΑ΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου στο επιστημονικό πεδίο καθεμιάς. Αυτό θα κριθεί από την ίδια την επιστήμη και τις μελέτες που θα ακολουθήσουν αξιοποιώντας ή ανασκευάζοντας τις ανακοινώσεις. Θεωρώ ότι το Συνέδριο έδωσε την ευκαιρία αλλά και την ευθύνη σε κάθε Σύνεδρο να εκθέσει τη μελέτη (ή και τον εαυτό του στα μάτια των υπολοίπων. Κρίναμε ότι η ελευθερία επιλογής θέματος συνδυασμένη με την επιστημονική ευθύνη μπορούν να αναδειχθούν σε εργαλεία δημιουργικότητας. Το αποτέλεσμα είναι επίσης ελεύθερος να κρίνει υπεύθυνα ο καθένας.

Θα επιχειρήσω, από την άλλη, να προσεγγίσω το Συνέδριό μας με αυτό που η διοικητική επιστήμη ονομάζει «έλεγχο των αποτελεσμάτων». Να δούμε, τι στόχους βάλαμε, και τι στόχους πετύχαμε, αν πετύχαμε. Και μ’ αυτό τον τρόπο, να ανατροφοδοτήσουμε τους οργανωτές του επόμενου Συνεδρίου με ιδέες και προτάσεις.

Ήδη μιλήσαμε για την ανοικτότητα του συνεδρίου, που οδήγησε σε μεγάλο αριθμό ανακοινώσεων. Αυτό οπωσδήποτε προσέδωσε ποικιλία θεματικών και πλούτο περιεχομένου, ωστόσο αυτό είχε ως συνέπεια, λόγω των παράλληλων συνεδριών, κάποιοι από τους συνέδρους να μην έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν από κοινού κάποιες ενότητες.

Η «ταξιθέτηση» των χώρων του Συνεδρίου είχε δύο αντικειμενικούς στόχους. Πρώτον, να υπερσκελιστούν τα προβλήματα που δημιουργούσε η αχρήστευση πολλών τέτοιων χώρων από τους σεισμούς του 2014, και δεύτερον να κατορθώσουμε παρόλα αυτά το συνέδριο να είναι συνέδριο της Κεφαλονιάς και όχι του Αργοστολίου. Είναι ευτύχημα ότι είχαμε ολομέλεια στο πληγωμένο Ληξούρι αλλά και ότι ξανάνοιξαν οι πόρτες του Πνευματικού Κέντρου Κουρκουμελάτων, ενώ τα δύο κέντρα (Κοργιαλένειος Βιβλιοθήκη και Θέατρο Κέφαλος) λόγω της εγγύτητάς τους πιστεύουμε ότι διευκόλυναν την παρακολούθηση.

Στόχος του συνεδρίου, διατυπωμένος στην πρώτη του εγκύκλιο ήταν η παρουσίαση ανακοινώσεων γύρω από τους ακόλουθους κλάδους της Επιστήμης: Αρχαιολογία, Ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων έως την εποχή μας (Πολιτική, των Ιδεών, Οικονομική, κ.λπ.), Ιστορία της Τέχνης (Ζωγραφική, Γλυπτική, Αρχιτεκτονική κ.λπ.), Φιλολογία, Λαογραφία-Κοινωνική Ανθρωπολογία, Θετικές Επιστήμες.

Το αποτέλεσμα μπορεί να το δει κανείς σε μια προσεκτικότερη μελέτη του προγράμματος αυτού του Συνεδρίου. Τόσο του επίσημου προγράμματος, όσο και του συνόλου των ανακοινώσεων που πραγματικά ακούστηκαν σε αυτούς τους χώρους. Εδώ θα διαπιστώσουμε ότι οι ενότητες όπως τελικά διαμορφώθηκαν ήταν άνισες ως προς τον όγκο των ανακοινώσεων καθεμιάς. Οι Θετικές Επιστήμες δεν μπόρεσαν τελικά να αποτελέσουν ολόκληρη ενώ η Ιστορία, η Αρχαιολογία, η Ιστορία της Τέχνης και η φιλολογία είχαν μεγαλύτερους αριθμούς ανακοινώσεων, πράγμα που συνέχισε την «παράδοση» των Πανιονίων Συνεδρίων ως συνεδρίων των θεωρητικών επιστημών. Αλλά και από αυτές ακόμη απουσιάζουν οι κοινωνικές επιστήμες (Δίκαιο, Κοινωνιολογία, Οικονομία κλπ). Στοίχημα για τα επόμενα Πανιόνια Συνέδρια πρέπει να αποτελέσει το άνοιγμα προς τις θετικές και τις κοινωνικές επιστήμες, κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη συνεργασία των αντίστοιχων επιστημονικών φορέων.

Αλλά ακόμη και στις περισσότερο εκπροσωπούμενες ενότητες μπορεί να διακρίνει κανείς άνισα μεγέθη σε ιστορικές περιόδους ή επιμέρους κλάδους. Στην ενότητα της Ιστορίας για παράδειγμα κυριάρχησε η Νεότερη Ιστορία έως το 1800, καθώς και οι «ειδικές» κατηγορίες Ιστορίας. Θα θέλαμε περισσότερες ανακοινώσεις από τις λιγότερο χαρτογραφημένες περιοχές της Επτανησιακής Ιστορίας (Αρχαία, Βυζαντινή, Μεσαιωνική), καθώς και για την Ιστορία του Εικοστού Αιώνα, που αντιμετωπίζεται ακόμα με επιφυλακτικότητα. Πρέπει να δυναμώσει η συζήτηση γύρω από τον εικοστό αιώνα στα Επτάνησα, κι αυτό είναι ένα ακόμα στοίχημα για τα επόμενα Πανιόνια Συνέδρια.

Περισσότερο αναλογικά κατανεμημένες ως προς τις χρονικές περιόδους που αφορούν, είναι οι ανακοινώσεις της ενότητας της Αρχαιολογίας, αν και εδώ οφείλουμε να σημειώσουμε ότι είναι αισθητή η αριθμητική υπεροχή των ανακοινώσεων που έχουν σχέση με μνημεία της Κεφαλονιάς. Στην Ιστορία της ζωγραφικής, της χαρακτικής και τις γλυπτικής διαπιστώνουμε μεγαλύτερη γεωγραφική και χρονική ποικιλία, ενώ αισθητά μικρές είναι οι ενότητες που αφορούν την Ιστορία του Θεάτρου και (κυρίως) της Μουσικής. Στην τελευταία, ευκταίο θα ήταν να είχαμε και ανακοινώσεις για τη μουσική των Επτανήσων στον 20ό αιώνα.

Οφείλω να σας ομολογήσω ότι στον τομέα της Φιλολογίας αισθάνομαι μεγάλη αμηχανία. Με προβλημάτισε, πρώτον, ο μικρός αριθμός ανακοινώσεων γύρω από τη Γλωσσολογία, τη Λαογραφία – Κοινωνική Ανθρωπολογία, τη Φιλοσοφία, αλλά και τη λαϊκή λογοτεχνία. Από την άλλη, αισθάνομαι ότι η φιλολογία ως επιστήμη φαντάζει στα μάτια μου όλο και περισσότερο παγιδευμένη στον πεπερασμένο εκ των πραγμάτων αριθμό λογοτεχνών και έργων της εκάστοτε περιόδου που μελετά. Δεν εννοώ τις άκρως ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις που φωτίζουν από νέα οπτική γωνία τα σπουδαία έργα της Επτανησιακής σχολής – και είχαμε τέτοιες στο Συνέδριο. Εννοώ το αίσθημα που μεγαλώνει όσο περνάει ο καιρός, πως το αντικείμενο της φιλολογίας, παρά την αύξηση της λογοτεχνικής παραγωγής, στενεύει και ασφυκτιά. Οι μεγάλοι του 19^ουαιώνα διαβάστηκαν πολλές φορές, αλλά επειδή είναι μεγάλοι «ξαναδιαβάζονται» ευχαρίστως. Και μετά, τι; Αν σ’ ένα νησί σήμερα εκδίδονται (ιδίοις αναλώμασιν) δέκα ποιητικές συλλογές τον χρόνο που μοιράζονται σε συγγενείς και φίλους, σε ποιο βαθμό αυτό θα πρέπει να αφορά την επιστήμη της Φιλολογίας; Μήπως πρέπει η τελευταία να ανοίξει λίγο περισσότερο τα σύνορά της προς πιο δύσκολους δρόμους, όπως της συγκριτικής ανάλυσης και των κοινωνικών επιστημών; Είναι μια αγωνία που, και ως ερευνητής αισθάνομαι όλο και μεγαλύτερη όσο περνάει ο χρόνος. Πρέπει να βρει η φιλολογία μας νέο βηματισμό, νέους δρόμους. Ποιοι θα είναι αυτοί; Αν τους είχα βρει, θα το ξέρατε ήδη, γιατί θα είχα μια τέτοια ανακοίνωση. Δεν είχα όμως.

Θεωρώ ιδιαίτερα θετική την παρουσία της ενότητας «Τα Ιόνια Νησιά σήμερα», που θα μπορούσε στα επόμενα συνέδρια να διαμορφωθεί ως ένα δυναμικότερο forum ανταλλαγής επιστημονικών απόψεων που σχετίζονται με πρακτικές εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης σε κοινωνικές ομάδες).

Και με αφορμή το τελευταίο, θα ήθελα να εστιάσω σε μια ανάγκη που διαπιστώνω ότι γίνεται ολοένα μεγαλύτερη, όσο περισσότερα γίνονται τα συνέδρια που παρακολουθώ. Αισθάνομαι ότι έχω ανάγκη από λιγότερες ανακοινώσεις και μεγαλύτερες συζητήσεις, αλλά και περισσότερα στρογγυλά τραπέζια. Ίσως θα πρέπει, από το επόμενο Πανιόνιο Συνέδριο να εστιάσουμε περισσότερο στη φιλοσοφία της συν-ύπαρξης της ανταλλαγής απόψεων, της παραγωγής μέσα από τη σύνθεση και από την αντίθεση. Οι ανακοινώσεις συχνά παίζουν τον ρόλο παράλληλων μονολόγων, κι αυτό ίσως είναι πολύ ενδιαφέρον για ένα επιστημονικό περιοδικό ή ένα διαδικτυακό αντίστοιχο. Το συνέδριο όμως, ως «ζωντανή» συνύπαρξη ανθρώπων από διαφορετικές επιστήμες, είναι μια τόσο υπέροχη ευκαιρία για συζήτηση, για συνεργασία, για «ζύμωση».

Θα ήθελα λοιπόν από το επόμενο Πανιόνιο Συνέδριο περισσότερα στρογγυλά τραπέζια. Θα ήθελα ομάδες εργασίας, που θα μπορούσαν να ανταλλάξουν δημόσια τα ευρήματά τους και να παράξουν μέσα στο ίδιο το Συνέδριο νέα γνώση. Ακόμα και αγώνες λόγου για ζητήματα και αντιθέσεις που έχουν απασχολήσει την επιστήμη. Όταν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής και της δράσης μας υλοποιείται εξ αποστάσεως, αυτό το «μαζί» που εγγυάται η φυσική παρουσία των ανθρώπων, συχνά περιορίζεται από τη μοναχικότητα των ανακοινώσεων. Θα ήθελα περισσότερες ανοιχτές συζητήσεις γύρω από θεματικές του συνεδρίου και λιγότερες ανακοινώσεις. Περισσότερο «εμείς» και λιγότερο «εγώ».

Ασφαλώς και είναι αναγκαίες οι διαλέξεις σε ένα συνέδριο, και τούτο το Συνέδριο είχε τη χαρά και την τιμή να περιλάβει στο πρόγραμμά του διαλέξεις κορυφαίων επιστημόνων. Ίσως θα πρέπει να στοχεύσουμε, σε κάθε συνέδριο, και σε ένα σεμιναριακό τμήμα όπου κορυφαίοι επιστήμονες θα μπορούν να μοιράζονται τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους με νέους επιστήμονες, φοιτητές και μεταπτυχιακούς.

Η παρουσία των νέων επιστημόνων θα πρέπει σε κάθε Συνέδριο να είναι εντονότερη. Είχαμε την ευκαιρία να ακούσουμε εξαιρετικές ανακοινώσεις από νέους επιστήμονες και πρέπει, ακόμα και χωρίς ανακοίνωση, να ενθαρρύνουμε τη συμμετοχή των νέων στο Συνέδριο. Οι ανθρωπιστικές σπουδές έχουν ιδιαίτερα μεγάλη ανάγκη από τις νέες δυνάμεις. Από εκεί θα προκύψουν οι νέες ιδέες, οι νέοι τρόποι, οι νέοι δρόμοι. Πρέπει τα επόμενα Συνέδρια να τολμήσουν, να πειραματιστούν, να μη φοβηθούν να αλλάξουν.

Θα ήθελα να θυμάμαι το ΙΑ΄ Πανιόνιο Συνέδριο ως το τελευταίο από την αξιόλογη σειρά των συνεδρίων που γνωρίζαμε μέχρι τώρα, αλλά και το πρώτο που ανοίγει τη συζήτηση για το τι μέλλει γενέσθαι για να ανανεωθεί ο θεσμός, να γίνουν τα επόμενα συνέδρια πιο δυναμικά, πιο διαδραστικά, αλλά και πιο ανοιχτά στην κοινωνία. Εντάξει, ένα επιστημονικό συνέδριο δεν μπορεί να αφορά όλους, ίσως δεν μπορεί να αφορά καν πολλούς, ωστόσο η γνώση πρέπει να διαχέεται. Πρέπει λοιπόν να σκεφτούμε τα πρακτικά αυτού του Συνεδρίου εκτός από την έντυπη μορφή να δημοσιευθούν και στο διαδίκτυο, όπως συμβαίνει ήδη με τα πρακτικά του προηγούμενου Συνεδρίου, εκείνου της Κέρκυρας – ήδη ο κύκλος της ψηφιακής εποχής είχε αρχίσει από τα πρακτικά του Η΄ Πανιονίου Συνεδρίου των Κυθήρων που κυκλοφόρησαν και σε δίσκο ακτίνας. Πρέπει να φροντίσουμε, δε, οι επιστημονικές εταιρείες των Επτανήσων, σε συνεργασία μεταξύ τους, και για τη σταδιακή δημοσίευση των πρακτικών όλων των συνεδρίων που έχουν πραγματοποιήσει, στο διαδίκτυο. Για τα συνέδρια που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία χρόνια το εγχείρημα δεν είναι δύσκολο, μια και τα κείμενα πρέπει να υπάρχουν σε ηλεκτρονική μορφή.

Μπορεί να ζούμε σε μια εποχή με πολλές ψηφιακές δυνατότητες και η επιστημονική γνώση να πολλαπλασιάζεται, ωστόσο ολοένα και μικρότερο μέρος της διαχέεται στην κοινωνία. Ποτέ άλλοτε δεν είχαμε περισσότερες δυνατότητες πρόσβασης σε πληροφοριακές πηγές, και ποτέ άλλοτε ο σκοταδισμός και οι εκφραστές του δεν γνώριζαν τόσο μεγάλη και ραγδαία εξαπλωνόμενη απήχηση. Η επιστήμη και η γνώση, ιδίως οι ανθρωπιστικές επιστήμες, απαξιώνονται, λιθοβολούνται. Στα μάτια πολλών γινόμαστε «κουλτουριάρηδες» ή «τρελοί επιστήμονες». Η κατάκτηση της γνώσης, η επιστημονική αριστεία, λοιδορούνται και αποθεώνονται οι προς τα κάτω ισοπεδώσεις που φορούν το μανδύα διαφόρων ειδών ισοτήτων που δεν είναι ισότητες, είναι ομογενοποιήσεις.

Ευτυχώς ή δυστυχώς, μάλλον ευτυχώς, δεν είμαστε όμοιοι. Νιώθω πολύ περήφανος που βρίσκομαι σ’ ένα συνέδριο μαζί με αγαπημένους μου καθηγητές, και αντιλαμβάνομαι ότι τα δεκαπέντε λεπτά της ανακοίνωσής μου αποκρυσταλλώνουν πολύ λιγότερη γνώση και εμπειρία από τα δικά τους. Και για μένα δεν θα ήταν υποτιμητικό αλλά αντίθετα ιδιαίτερα τιμητικό να βρίσκομαι σε μια ομάδα συζήτησης ή εργασίας υπό τον συντονισμό τους. Κι αναρωτιέμαι πολλές φορές, πόσο δύσκολο είναι να ξεπεράσουμε το εγώ μας για να χαρούμε τη συνεργασία, την ανταλλαγή, ακόμα και τη διαφωνία.

Ναι, πρέπει να αλλάξουμε κι εμείς για να αλλάξουν και τα συνέδριά μας. Πρέπει να κάνουμε στην άκρη την εικαζόμενη αυθεντία μας, για να μπορέσουμε να απολαύσουμε πραγματικά τη γνώση που έρχεται από το έργο των άλλων. Στο συνέδριο δεν κομίζουμε το εγώ μας. Κομίζουμε το έργο μας. Καθώς και την ανοικτότητά μας απέναντι στο έργο των άλλων. Ερχόμαστε για να αλληλεπιδράσουμε, να εστιάσουμε στην ουσία  των πραγμάτων, να εκτιμήσουμε τις νέες ειδήσεις, να μάθουμε. Να γυρίσουμε πίσω και να ξανανοίξουμε τα βιβλία και τις σημειώσεις μας έχοντας εμπνευστεί, έχοντας ανακαλύψει άλλες πλευρές των πραγμάτων.

Ακόμα κι αν έχεις ξανακούσει κάτι που ειπώθηκε στο Συνέδριο, ακόμη κι αν μια ανακοίνωση δεν είναι πρωτότυπη, σου δίνει την ευκαιρία να ξανασκεφτείς. Ναι, κάποια πράγματα ίσως έχουν ειπωθεί πολλές φορές. Ναι, ίσως θα θέλαμε να είχαμε περισσότερες νέες ειδήσεις απ’ όσες πραγματικά είχαμε, αλλά τις νέες ειδήσεις δεν τις φέρνει ένα Συνέδριο, τις φέρνει η αρχειακή έρευνα, που δεν έχει ημερολογιακές προθεσμίες, που δεν τελειώνει ποτέ, ενώ το δικό μας Συνέδριο τελειώνει απόψε. Αν λοιπόν αυτό που τελειώνει απόψε είναι απλώς μια γραμμή στο βιογραφικό μας, τότε αυτό το Συνέδριο δεν πέτυχε τίποτα. Αν όμως αυτό το Συνέδριο έκανε έστω και έναν νέο άνθρωπο να αγαπήσει τη μαγευτική βάσανο της Επιστήμης, τότε πέτυχε τα πάντα.

Το Συνέδριο άλλωστε είναι όλοι οι άνθρωποί του, και σ’ αυτούς θα ήθελα να απευθύνω τις θερμές ευχαριστίες της Οργανωτικής Επιτροπής.

Πρώτα πρώτα σε όλους εσάς, τους Συνέδρους, που μας τιμήσατε με την παρουσία σας εδώ σε μια εποχή δύσκολη για όλους, και καταθέσατε τις ερευνητικές σας εμπειρίες – οι τόμοι των πρακτικών του συνεδρίου θα δημιουργήσουν το αποθετήριο αυτής γνώσης, όμως η φυσική σας παρουσία εδώ νομίζω είναι που χρωμάτισε τούτη δω την όμορφη στιγμή στην ιστορία των Πανιονίων Συνεδρίων. 32 χρόνια μετά από το προηγούμενο Πανιόνιο Συνέδριο στην Κεφαλονιά, ο χώρος αυτός γέμισε με αναμνήσεις, αλλά και γέννησε καινούριες αναμνήσεις, αυτές που όλοι θα πάρουμε μαζί μας φεύγοντας από εδώ. Κι αυτό το χρωστάμε σε όλους εσάς. Σας ευχαριστούμε λοιπόν μέσα από την καρδιά μας.

Ευχαριστούμε επίσης τους συνδιοργανωτές του Συνεδρίου αυτού: Τον Δήμο Κεφαλονιάς, την Κοινωφελή Επιχείρηση του Δήμου Κεφαλονίας, τον πρόεδρό της κ. Άγγελο Κωνσταντάκη. Την Περιφέρεια Ιονίων Νήσων, Περιφερειακή Ενότητα Κεφαλληνίας, τον αντιπεριφερειάρχη κ. Παναγή Δρακουλόγκωνα. Επίσης, την Περιφερειακή Ένωση Δήμων Ιονίων Νήσων.

Θερμές ευχαριστίες και σε όσους εργάστηκαν για το Συνέδριο αυτό: Την Οικονομική Επιτροπή, αποτελούμενη από τους κ.κ. Νικόλαο Μπούκα, Νικόλαο Μαραγκάκη και Διονύσιο Γαρμπή.

Τους επιστημονικούς συνεργάτες του Συνεδρίου κ.κ. Θεοδώρα Ζαφειράτου-Γαρμπή, Παναγιώτη Ιωάννου, Γεώργιο Λεοντσίνη, Ευθυμία Μαυρομιχάλη, Νικόλαο Μοσχονά, Περικλή Παγκράτη, Πέτρο Πετράτο, Γεώργιο Πλουμίδη, Θεοδόση Πυλαρινό και Τένια Ρηγάκου.

Τους ανθρώπους που εργάστηκαν, μαζί με τους παραπάνω, τις μέρες του Συνεδρίου ως υπεύθυνοι αιθουσών, ή μέλη της γραμματειακής υποστήριξης: Τους κ.κ. Νίκο Λάσκαρη, Αγγελική Γιαννάτου, Ευρώπη Μοσχονά, Αικατερίνη Αντωνέλου, Ελένη Στελλάτου, Ανδρέα Γαβριελάτο, Έμελη Χατζηχρήστου, Βεατρίκη Γαβριελάτου, Σταματούλα Καλλιβωκά, Χριστοθέα Κοσμάτου, Ειρήνη Μοσχονά, Άντζελα Μαρούλη, και όλο το προσωπικό του Δημοτικού Θεάτρου «Ο Κέφαλος», αλλά και την ομάδα του κ. Όθωνα Κουταβά για την τεχνική υποστήριξη. Επίσης τους κ.κ. Γεράσιμο Γαλανό και Διονύσιο Κατερέλο που επιμελήθηκαν την ολομέλεια του Ληξουρίου. Δεν θα μπορούσα να παραλείψω τη συμβολή της κ. Κικής Μοσχοπούλου, που προσέφερε ουσιαστικά στο Συνέδριο σ’ όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας και διεξαγωγής του.

Τους χορηγούς του συνεδρίου, χωρίς τους οποίους τίποτα απ’ όσα έγιναν δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.

• Ακαδημία Αθηνών
• Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
• Κληροδότημα Σπυρίδωνος Φωτ. Αντύπα υπέρ της Κεφαλληνίας
• Ίδρυμα Γεωργίου και Μάρης Βεργωτή, που μας χάρισαν τη σημαντική στιγμή της επαναλειτουργίας του Πνευματικού Κέντρου Κουρκουμελάτων
• Kίττυ και Νικόλαος Βεργωτής
• Margo και Γεράσιμος Βεργωτής
• Επιμελητήριο Κεφαλληνίας και Ιθάκης
• Δημήτρης Γιαννικάκης, τηλεπικοινωνιολόγος
• Τασία Ευθυμιάτου-Αλισανδράτου, φιλόλογος τ. καθηγήτρια του Γαλλικού Ινστιτούτου
• Αλέξανδρος Καλαφάτης, καθηγητής Μαθηματικών, τ. υφυπουργός
• Φώτης Κρεμμύδας, δικηγόρος Αθηνών
• Νικόλαος Μπαζίγος Α.Ε.
• Διονύσιος Σέρρας, καθηγητής Φιλολογίας, πρ. εκδότης του περιοδικού Επτανησιακά Φύλλα

Όσους ευγενικά υποστήριξαν το Συνέδριο:

• Κοργιαλένειο Ίδρυμα Αργοστολίου
• Kefalonian Lines, Ναυτιλιακή Εταιρεία
• Ληξούρι Α.Ε. Ξενοδοχειακές και τουριστικές επιχειρήσεις
• ΚΤΕΛ Κεφαλονιάς Α.Ε.
• Αυτοτελές Τμήμα Τουριστικής Ανάπτυξης Δήμου Κεφαλονιάς
• Λύκειο των Ελληνίδων Παράρτημα Αργοστολίου
• Συνεταιρισμός Παραγωγών Ρομπόλας Κεφαλονιάς
• Χορωδία και Μαντολινάτα Λειβαθούς (μαέστρος: Βασίλης Καλογηράς)
• Κανταδόροι, χορωδία και μαντολινάτα Αργοστολίου

Την κ. Υβόννη Μαρκαντωνάτου

Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλληνίας, και τους καλλιτέχνες κ.κ. Διονύση Σεμιτέκολο και Βέρα Στραβοπόδη.

Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω όλους τους συμπολίτες μας που επέλεξαν να παρακολουθήσουν κάποιες από τις συνεδρίες, δείχνοντας το ενδιαφέρον τους για την επιστήμη και τον πολιτισμό.

Τέλος, θα ήθελα προσωπικά να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Γεώργιο Ν. Μοσχόπουλο, που ήταν η ψυχή και του προηγούμενου συνεδρίου, το 1986 και, 32 χρόνια μετά ήταν η ψυχή και του παρόντος. Δεν θέλει να λέμε πολλά, γι’ αυτό θα μείνω σ’ αυτό το ειλικρινές ευχαριστώ.

Είπα νωρίτερα πως το Συνέδριο ολοκληρώνεται, η έρευνα δεν τελειώνει. Η ευχή είναι το επόμενο Πανιόνιο Συνέδριο να στηριχτεί σε όσα πέτυχε αυτό και να επιτύχει όσα δεν πέτυχε αυτό. Η Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών προσπάθησε, έκανε αυτό που μπορούσε, θα ήταν αστείο  και γραφικό μόνοι μας να αυτοθαυμαστούμε και να αυτοεπαινεθούμε. Πάντως, προσπαθήσαμε.

Ναι, ξέρω ότι μετράει το αποτέλεσμα. Εμείς βάλαμε την προσπάθεια. Το αποτέλεσμα είναι στην κρίση τη δικιά σας και την κρίση όλων. Να είστε όλοι καλά, και με το καλό να γυρίσετε στα σπίτια σας και στα διαβάσματά σας. Και στα δύο αυτά, και στα σπίτια και στα διαβάσματα, όπως λέμε και εδώ, «μπαμπάκι να ναι ο δρόμος σας».